Страница - 42

Менін Ұстазым

1948—1949 оқу жылында Қазақтың Абай атындағы педагоггік ин-ститутының қазақ тілі мен әдебиеті факультеті 2-курсы студенттеріне “Логика” пөнінен Білөл Асфандияров деген мүғалім лекция оқыды. Әуелде бүл курсты тарих гылымының кандидаты (кейін доктор, белгілі ғалым болған) Әбді Түрсынбаев бастап еді. Бірақ ол бір-екі лекциядан кейін келмей қалды да, курсты Аспандияров жалғастырды. Білэл ага да таяуда ғана қорғаған тарих ғылымының кандидаты екен, бірақ логиканы да жақсы білетін, тәжірибелі маман болып шықты. Лекциясы жүйелі, пэнге байланысты еңбектерді молынан қамтыған өз алдына бір зерттеу сияқты көрінетін еді. Сөйтсек, Біләл ага сол кезде орыс ғалымдарының логика жайлы еңбектерін зерттеп оқып, бір жағынан қазақшаға аударып, пайдаланып жүріпті. Кейін мүны С.Н.Виногра-дов пен А.Ф.Кузьминнің “Логика” деген оқу қүралын аударып бас-тырған кезінде (1950) білдік. 1953 жылы бүл оқулық бір қатар толық-тырулармен қайта басылды. Оның орысшасын РСФСР оқу министрлігі, қазақшасын қазақ ССР оқу министрлігі оқулық ретінде бекітіп, мектептің пайдалануына үсынды.

Біләл аға қазақ тілін жетік білетін адам еді. Ол алғаш логиканың терминдерін қазақшаға аударып, жатық күйінде терминологияға кіргізді. Үғым, пікір, пікір қорыту, олардың түрлері жайлы мәліметтерді қара-пайым, түсінікті тілде түсіндіретін. Мысалдарды негізінен тілге, тіл заңына лайықтап алатын. Оның қазақ тілі мен оның терминологиясы-мен шүғылданып жүргенін елуінші жылдардың бас кезіндегі Қазақ-стандағы “үлтшылдық іздеу” науқаны түсында ғалымның да сөзге үшырап, тарихпен шүғылдану мүмкіндігі болмай қалған кезде, Тіл білімі институтына қызметке ауысқан түсында білдік. Біләл ағаның бүл саладагы еңбектерін, қабілетін жақсы білетін Ісмет Кеңесбаев ғалы-мға ара түсіп, оны өзі басқаратын институтқа қызметке алды.

“Үлтшылдық науқаны” сол түстағы белгілі тарихшы ғалымдар-мен (басқа да ғалымдар бар) бірге Біләл ағаның жазғандарынан сыңа-резулеп саяси қателік іздеді. Оның Бөкей ордасының тарихына байланысты көлемді зерттеуін (кезінде кандидаттық диссертация болып қор-ғалған) бастырмай, қолжазба еңбекті сынаумен шүғылданды. Басқа да еңбектері сынға үшырады.

Менің дәптерім — Біләл аға Аспандияровтың сол кезде бізге оқыған лекцияларының қолжазбасы. Соғыстан кейінгі қиыншылық түсында оқулықтар, оқу қүрадцарының, жалпы пенге қатысты әдебиеттің тап-шы кезі ғой. Сондықтан мен Біләл ағаның лекциясын өлім келгенше толық жазып отыруға тырыстым. Әрине, қандай лекциялық курстан болса да конспект жасау оңай шаруа емес. Сөйлеп түрған лекторды толық жазу қиынның қиыны. Сондықтан мен оның негізгі мазмү-нын, өзіме керек материалдарды сақтауға талаптандым. Бүгін оқып қарасам, лектордың да сөзін, сөйлемін, ой жүйесін де бірсыпыра сақ-тауға үмтылғаным байқалады. Бірақ оны логика курсының толық конспектісі деп қабылдауға болмайтыны түсінікті.

Үлы Отан соғысы кезіндегі мектептен кейін оқуымыз үзіліп қалып, жоғарғы мектепте жалғастыра алмай, білімге қүмартып, аңсап келген үрпақтьщ өкілі есебінде мен лекцияларды ылги алдынғы партада отырьш, оның мазмүнын толық жазуға тырысатын едім. Сол дөптерлерім кейін өзіме қатты көмектесті. Жоқ оқулықтың орнын толтырды. Сон-дай дәптерлердің біразы әлі де өзімде сақтаулы. Кейбіреулерін сол кезеңнің ескерткіші болсын деп, авторларына қайтардым. Ахмеда Ыс-қақов оқыған “Қазақ тілінің морфологиясы”, Садуақас Бакшилов оқыған “Жалпы тарих” курстарының да дөптері қалып еді. Кейін осы үстаздарымньщ кезекті бір мерейтойларында оларға шөкірт болғанымды есіне сальш, “архивіңце жатсын” деп, конспектілерімді сыйладым. Біләл аға мүндай күнді көре алмай өмірден ерте кетті. Оның артынан бала-сы Серік менің әкесінен оқығанымды естіп хабарласып жүрді. Оған мен осы дәптерді сыйладым. Сынақ кітапшамда өкесінің қолымен жазьш “отлично” деп қойған қолының ксеро көшірмесін бердім. Серік енді осы қолжазбаны бастырудың қамында жүр. Әке мүрасын жинап, жариялауда, оның есіміне байланысты деректерді іздестіруде Серіісгің жасап жүрген еңбегі үлан-ғайыр. Бүл бәрімізді де риза етеді. Артында ғылми жүмыстарымен бірге осы сияқты бала қалдырған Біләл аға еңбегі өлмейді деп білем. Ол шын мағнасындағы үстаз еді.

03.07.06.

Мухаметжан АБДЫХАЛЫКОВ, бывший Народный комиссар просвещения Казахской ССР, секретарь ЦК Компартии Казахстана по пропаганде и агитации, один из редакторов “Истории Казахской ССР” (Алма-Ата, 1943 г.), Почетный гражданин г. Алматы

“Он вел свой народ к высотам знаний”

(Халқын өрге суйреген)

Многие годы моей жизни, полной событий и перемен, были посвящены делу народного просвещения. Несколько лет я работал в Комиссариате Народного образования нашей Республики, длительное время трудился секретарем Центрального Комитета Компартии Казахстана по пропаганде и агитации. Те 40-е годы, как мне кажется сейчас, оставили не просто яркие воспоминания, но глубокий след в моей судьбе.

По долгу службы мне приходилось встречаться со многими учеными, работниками просвещения, культуры, литературы и искусства. Состоялись знакомства с разными, порой удивительными, людьми. Что скрывать, многие шли в высокие инстанции с надеждой получить поддержку и помощь. Я хорошо понимал их состояние, старался глубже вникнуть в положение и оказать им посильную помощь, на которую был способен. Ведь без развития просвещения и образования невозможно думать о будущем народа.

Когда через сито времени начинаешь просеивать воспоминания, то память о суровых и сложных 1940-х — начала 1950-х годах воскрешает прежде всего образы людей трудолюбивых, ищущих, болеющих за общее дело, а не за себя.

Одним из таких людей был высокий и могучий, красивый внешне и прекрасный душой, сдержанный и приветливый педагог, ученый Билял Аспандияров. Все встречи с ним запомнились потому, что были яркими, интересными. Это были встречи с замечательным умным человеком. Они, хотя и происходили в разное время и в разных обстоятельствах, но неизменно оставляли глубокое впечатление о собеседнике, как о личности чрезвычайно порядочной. Б. Аспандияров прошел великую школу у интеллигентов прежних времен, иной закалки, и сформировал свой нержавеющий и несгибаемый моральный стержень, высокий уровень сознания.

Несмотря на свою природную деликатность, Б. Аспандияров высказывал свои мысли открыто и прямо и ни перед кем не склонял головы. Что касается меня, то я всегда уважал людей в быту скромных, но в деле горячих и разумных, трудолюбивых, правдивых, умеющих держать слово, а высокомерные, хвастливые, себялюбивые люди мне никогда не нравились. Видимо поэтому, мне всегда был по душе человечный, дружелюбный, мягкий, нешумный и несуетливый, работящий и скромный Билеке. Он никогда не приходил в высшие органы с нытьем и жалобой на кого-нибудь и ни разу не обращался с личными корыстными просьбами. При каждой нашей встрече он говорил только о деле, о проблемах просвещения и образования. Все эти его человеческие качества я очень ценил и считал их наследием старой передовой интеллигенции, у которой он учился жизненным принципам, а также результатом истинно народного воспитания, впитанного с молоком матери.

Билеке никогда не позволял своему вниманию рассеиваться на пустопорожние разговоры, на мелкие бессодержательные темы. Он говорил только о важных для всех нас делах, больных и сложных проблемах, не забывая в то же время искренне радоваться достижениям. Он всегда был озабочен улучшением качества образования и его развитием. Он всегда был в поиске. При встречах говорил: “Я пришел к вам услышать и узнать новое”. Повторюсь, я ни разу не слышал от него ни одной просьбы, касающейся его личной жизни, каких-либо частных дел. Мне казалось, что его замечательная скромность, отсутствие тщеславия, умение радоваться успехам других, преданность делу, верность призванию берут свое начало у таких великих гуманистов, как Ибрай Алтынсарин, Лев Толстой, Константин Ушинский, у которых он, не сомневаюсь, учился.

Нас изумляли энциклопедические знания Биляла Аспандиярова. Он вел глубокие исследовательские работы по истории, этнографии, языкознанию, логике, психологии, введению в перевод, методикам преподавания и другим направлениям науки. Такая разносторонность была свойственна передовым интеллигентам — просветителям, настоящим ученым, к числу которых я, безусловно, отношу Биляла Аспандиярова.

Мои впечатления от встреч с ним оказались стойкими и глубокими. Я понимаю этого человека как выдающегося воспитателя, одаренного Учителя с большой буквы, мудрого наставника, настоящего ученого, вдумчивого исследователя, прекрасного человека и гражденина, не жалевшего ради общего дела ни времени, ни сил. Это была незаурядная личность, всю жизнь стремившаяся вести свой наров все дальше и выше по пути знания. Сам Билял Аспандияров за свою жизнь ни разу не отступил от избранной цели, не свернул с прямого пути. А целью его светлой жизни было служение народу.

М. Койгельдиев, К. Нурпеис,

Э.Валиханов